Europejskie przedsiębiorstwa społeczne wzięła pod lupę Europejska Fundacja na rzecz Poprawy Warunków Życia i Pracy (Eurofound). Jej analizy dostarczają decydentom wiedzy o tym, jak poprawiać warunki życia i pracy Europejczyków. Konkluzja jest jasna: przedsiębiorstwa społeczne powinny być promowane na szczeblu Unii Europejskiej oraz w poszczególnych krajach i regionach jako nośniki rozwoju społeczno-gospodarczego.

Przedsiębiorczość społeczna a europejskie plany rozwoju

Autorzy raportu „Spółdzielnie i przedsiębiorstwa społeczne: Praca i zatrudnienie w wybranych krajach”, opracowanego w 2019 r., podkreślają, że w ostatnich latach coraz bardziej dostrzega się rolę tych podmiotów w osiąganiu kluczowych celów społecznych i gospodarczych Unii Europejskiej. Europa ma ambicje dotrzymać kroku  światowemu rozwojowi gospodarczemu w sposób, który „nikogo nie pozostawi w tyle” – to główny wydźwięk komunikatu Komisji Europejskiej ze stycznia 2020 r. („Silna Europa Społeczna dla Sprawiedliwych Przemian”). Z punktu widzenia konkretnego przedsiębiorstwa oznacza to balansowanie na cienkiej linie między wynikiem finansowym a odpowiedzialnością wobec społeczeństwa. Czy przedsiębiorstwa społeczne, które obecnie (przynajmniej w Polsce) stanowią margines gospodarki, mogą stanowić wzór na nowe czasy?

Co i jak badano?

Badanie zrealizowano w pięciu krajach: Włoszech, Polsce, Hiszpanii, Szwecji oraz Wielkiej Brytanii. Skoncentrowano się na kwestii zatrudnienia w przedsiębiorstwach społecznych – na tym, co pomaga, a co przeszkadza w zwiększaniu liczby miejsc pracy, ale także, jakiej jakości są to miejsca pracy.

Zaletą badania jest zastosowanie kilku różnych metod badawczych: analizowano krajowe i europejskie statystyki, rozmawiano z pracownikami i managerami przedsiębiorstw społecznych, a także z przedstawicielami ogólnokrajowych podmiotów, które je reprezentują. Słabą stroną – może nie samego badania, ale materii, której dotyczyło – jest dość duża niespójność w zakresie tego, co w danym kraju uznaje się za przedsiębiorstwo społeczne czy też spółdzielnię socjalną.

Niemniej jednak autorzy raportu zdołali opracować konkretne zalecenia dla rozwoju sektora przedsiębiorczości społecznej w Europie. Mają one zastosowanie dla różnych podmiotów, chcących łączyć to, co biznesowe z tym, co społeczne. Dla ułatwienia, różnorodne rodzaje przedsiębiorstw objęte badaniem w tekście tym będziemy określać wspólnym terminem „przedsiębiorstwa społeczne” (obejmującym nie tylko te podmioty, które wpisują się w wąską definicję funkcjonującą w Polsce).

Dalej przedstawimy główne wnioski, ze szczególnym uwzględnieniem tych, które dotyczą Polski.

Polska specyfika przedsiębiorczości społecznej

Raport kilkukrotnie podkreśla specyficzną sytuację Polski, związaną ze zmianami ustrojowymi. Odbiły się one na sektorze przedsiębiorczości społecznej, powodując upadek wielu spółdzielni pracy. Jednocześnie stworzyły ogromne wyzwanie społeczno-gospodarcze – wysokie bezrobocie i wykluczenie całych grup i społeczności lokalnych. W takich warunkach zaczęto pisać kolejny rozdział przedsiębiorczości społecznej w Polsce.

Cechuje się ona z jednej strony wzrostem liczby przedsiębiorstw, a z drugiej – ich słabym rozwojem. Jest to opinia przedstawicieli krajowych podmiotów reprezentujących ten sektor. Przedsiębiorczość społeczna w Polsce po 1989 r. budowana była przede wszystkim przez osoby z niedostatecznymi umiejętnościami managerskimi i biznesowymi, znajdujące się w niekorzystnej sytuacji życiowej (i przez to kwalifikujące się do wsparcia finansowego np. na utworzenie spółdzielni socjalnej). Obecnie sytuacja poprawia się dzięki zmianom w systemie wsparcia i legislacji – przedsiębiorczość społeczna zaczęła być domeną także organizacji pozarządowych, samorządów, a niekiedy nawet podmiotów komercyjnych.

Typowe dla Polski, na tle pozostałych krajów, było kwestionowanie trwałości przedsiębiorstw społecznych. Badani wskazywali, że wiele z nich działa tak długo, jak długo otrzymują wsparcie finansowe na rozpoczęcie działalności (w tym na wynagrodzenia). Rozwojowi przedsiębiorstw społecznych nie sprzyja także swego rodzaju „napiętnowanie”, czyli postrzeganie ich jedynie przez pryzmat trudności, jakich doświadczają ich pracownicy, a nie jakości oferty. Utrudnia to integrację z głównym nurtem gospodarki.

Jakość miejsc pracy w przedsiębiorstwach społecznych

Wyniki badania sugerują, że tym, co sprzyja tworzeniu i trwałości miejsc pracy w polskim przedsiębiorstwach społecznych, jest ich duże doświadczenie w danej branży, znajomość lokalnych rynków, posiadanie korzystnej lokalizacji oraz utrzymywanie dobrych relacji z lojalnymi klientami. Słabe strony związane są z trudną sytuacją ekonomiczną wielu przedsiębiorstw oraz z niskim poziomem zaangażowania członków w zarządzanie (co dotyczy spółdzielni).

Wynikają z tego dwa główne kierunki niezbędnych działań: wdrożenie rozwiązań marketingowych, które umożliwią ekspansję na nowe rynki – co wymaga od przedsiębiorstwa większego „zorientowania na rynek” – oraz odbudowanie więzi między pracownikami, członkami a przedsiębiorstwem. To ostatnie jest o tyle trudne, że, jak podkreślali polscy uczestnicy badania, pracownicy bardzo rzadko są włączani w podejmowanie decyzji dotyczących przedsiębiorstwa (np. w odniesieniu do spółdzielni socjalnych – nowo zatrudniani pracownicy są raczej zniechęcani do starania się o status ich członka).

Istotnym czynnikiem zwiększającym bezpieczeństwo zatrudnienia w przedsiębiorstwie społecznym, w opinii polskich badanych, jest bezpośrednie wsparcie finansowe. Kryzys finansowy okazał się dzięki niemu dużo mniej dotkliwy, m.in. dla tych firm, które zatrudniają osoby niepełnosprawne i korzystają z tego tytułu z dofinansowań z Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. System wsparcia ma jednak pewne mankamenty.

Wsparcie dla przedsiębiorczości społecznej

Jak zauważają autorzy raportu, w skali europejskiej większość narzędzi wsparcia dla przedsiębiorstw społecznych uruchomiono po kryzysie finansowym w 2008 r. (który to kryzys sektor ogólnie zniósł dobrze). Narzędzia te mają przede wszystkim charakter finansowy oraz doradczy i ich wpływ na kondycję przedsiębiorczości społecznej oceniono pozytywnie.

Jednocześnie podkreślano, że bezpośrednim dotacjom musi towarzyszyć szereg udogodnień m.in. w zakresie podatku dochodowego czy składek na ubezpieczenie społeczne. Istotne jest, że korzystanie ze wsparcia finansowego prowadzi do koncentracji na tworzeniu nowych miejsc pracy (ponieważ od tego uzależnia się jego przyznanie). Niekoniecznie towarzyszy temu wzrost potencjału biznesowego przedsiębiorstw społecznych. Wnioski z badania wskazują, że w Polsce większość działań wspierających polegała na ogólnym doradztwie biznesowym. Niezbędne jest, aby w większym stopniu pomagało ono poprawiać umiejętności sprzedażowe managerów. Także ich zdolności zarządcze mają ogromne znaczenie, jeśli chodzi o wzrost zatrudnienia w przedsiębiorstwach społecznych.

Niezależnie od wysokości i form dostępnego wsparcia, ogólne wnioski z badania wskazują, że zdolność przedsiębiorstwa do tworzenia i utrzymywania miejsc pracy zależy ostatecznie od ich sukcesu rynkowego. Na sukces ten składają się w szczególności zdolność do skutecznego konkurowania (także na rynku zamówień publicznych) i innowacyjność. Immanentna cecha przedsiębiorstw społecznych, czyli demokratyczny styl zarządzania, odgrywa tutaj natomiast niejednoznaczną rolę. W opinii badanych usprawnia komunikację, lecz pojawiły się wątpliwości co do tego, czy tym samym ułatwia podejmowanie decyzji. Oczywiste staje się zatem, że obszar pracy zespołowej i zarządzania, a nie tylko tworzenia nowych miejsc pracy, powinien być adresatem większego wsparcia.

Jakie wnioski na przyszłość?

To, co w świetle raportu Eurofund przedsiębiorstwa społeczne już potrafią, to tworzenie i utrzymywanie dobrej jakości miejsc pracy. Mają potencjał do reagowania na nowe wyzwania społeczno-gospodarcze. Autorzy badania sformułowali szereg wskazówek służących jak najlepszemu wykorzystaniu tego potencjału oraz zwiększaniu zatrudnienia w przedsiębiorstwach społecznych.

1. Utrzymanie poparcia politycznego dla przedsiębiorczości społecznej ze strony Komisji Europejskiej i Parlamentu Europejskiego

Przedsiębiorstwa społeczne wnoszą istotny wkład w realizację aspiracji politycznych UE w ramach strategii „Europa 2020” na rzecz trwałego wzrostu gospodarczego sprzyjającego włączeniu społecznemu oraz większej liczby lepszych miejsc pracy. Przyczyniają się także do zapewnienia „sprawiedliwych miejsc pracy” – czyli opartych na bezpiecznym i elastycznym zatrudnieniu, oferujących sprawiedliwe płace, zapewniających dialog społeczny i „work-life balance”.

2. Lepsze dopasowywanie i promowanie wsparcia

Wydaje się, że zwiększanie wysokości wsparcia dla przedsiębiorczości społecznej w skali całej UE nie jest konieczne. Wciąż potrzebne jest natomiast lepsze jego dostosowywanie do potrzeb przedsiębiorstw. Istotne jest, aby wiedza o wsparciu docierała z jednej strony do firm społecznych, a z drugiej – do osób, które zajmują się doradztwem biznesowym. Należy je promować także wśród młodych przedsiębiorców, aby dostrzegali w sektorze przedsiębiorczości społecznej szansę na rozpoczęcie działalności.

3. Podniesienie rangi sektora przedsiębiorczości społecznej wśród podmiotów zajmujących się rozwojem biznesu

Komisja Europejska i państwa członkowskie UE powinny dążyć do zwiększenia widoczności sektora wśród organizacji skupiających się na wspieraniu rozwoju przedsiębiorstw – m.in. agencji rozwoju gospodarczego czy banków. W perspektywie krótkoterminowej można to osiągnąć za pośrednictwem podmiotów reprezentujących cały sektor lub w ramach programów ustawicznego rozwoju zawodowego pracowników sektora publicznego. W dłuższej perspektywie czasowej można by zająć się podnoszeniem świadomości poprzez włączenie kwestii związanych z tym sektorem do głównego nurtu działań w szkołach i na uczelniach.

4. Promowanie klauzul społecznych w zamówieniach publicznych

Według badanych pracowników przedsiębiorstw społecznych, jakość miejsc pracy w ich firmach jest traktowana jako ważniejsza, niż w przedsiębiorstwach głównego nurtu. Zamówienia publiczne mogą jednak wywierać negatywną presję na jakość miejsc pracy. Promowanie i stosowanie klauzul społecznych, w przeciwieństwie do skupiania się na najniższych kosztach lub nawet najlepszej wartości, pomogłoby zmniejszyć lub usunąć tę presję i zapewnić, że sektor przedsiębiorczości społecznej będzie mógł nadal oferować więcej lepszych miejsc pracy. Ponadto, przedsiębiorczość społeczna nie jest nastawiona na zysk i zapewnia miejsca pracy dla społeczności lokalnej. Dlatego też łatwiej ją zaakceptować jako dostawcę usług publicznych w sytuacji, gdy wymagana jest ich prywatyzacja. Państwa członkowskie, na szczeblu krajowym i lokalnym, powinny zachęcać przedsiębiorstwa społeczne do udziału w przetargach na świadczenie usług publicznych.

5. Włączenie przedsiębiorczości społecznej do głównego nurtu edukacji w zakresie przedsiębiorczości i biznesu

Należy umożliwić młodym osobom dokonywanie świadomych wyborów, jeśli chodzi o włączenie się w nurt przedsiębiorczości społecznej – czy jako opcji kariery zawodowej, czy rozwijania własnego biznesu. Na poziomie całej UE należy również przeprowadzić analizę tego, czego (jeśli w ogóle) o przedsiębiorczości społecznej mogą dowiedzieć się młodzi Europejczycy w szkołach i na uczelniach (w tym na akredytowanych uczelniach biznesowych).

6. Wspieranie rozwoju umiejętności zarządczych

Są one niezbędne w każdym przedsiębiorstwie, lecz w firmach społecznych w sposób szczególny. Wynika to ze specyfiki zarządzania w środowisku demokratycznym, nastawionym na zatrudnianie osób wymagających całościowego wsparcia. Wsparcie na rzecz rozwijania konkretnych umiejętności zarządczych musi być niezbędnym elementem działań podmiotów wspierających ten sektor.

7. Wyjaśnienie i zdefiniowanie na szczeblu UE różnych rodzajów przedsiębiorstw społecznych

Brakuje solidnej i spójnej bazy danych na temat europejskiej przedsiębiorczości społecznej. Wynika to między z innymi z braku wspólnej nomenklatury, obejmującej różnorodność form prawnych, w jakich funkcjonują przedsiębiorstwa społeczne. Komisja Europejska powinna utworzyć międzysektorową, ekspercką grupę roboczą, która stworzy podstawy dla lepszego monitoringu przedsiębiorstw społecznych i tworzenia dla nich lepszych programów wsparcia.

Jak podkreślają sami autorzy raportu, sposób, w jaki dobrana została próba badawcza oraz jej wielkość sprawiają, że wnioski płynące z badania nie są reprezentatywne. Można się zatem zastanawiać, na ile adekwatnie opisują przedsiębiorczość społeczną, w tym jej polską specyfikę. Niemniej jednak wskazują ogólny trend, jakim jest łączenie tego, co ekonomiczne z tym, co społeczne – nie tylko jako margines głównego nurtu gospodarki, ale jako kierunek jej niezbędnych przemian.